Czym jest wstrząs?
Zanim zaczniemy rozważania o postępowaniu ratunkowym, powiedzmy sobie kilka słów, cóż to takiego jest wstrząs anafilaktyczny i jak do niego dochodzi.
Reakcja anafilaktyczna to reakcja obronna całego organizmu, zwłaszcza układu krążenia, spowodowana dysproporcją, jaka zachodzi w organizmie, pomiędzy zapotrzebowaniem na tlen a możliwością jego dostarczenia do wszystkich narządów, układów i tkanek.
Najprościej jest omówić to na przykładzie: Jeżeli do organizmu wtargnie jakaś obca substancja (najczęściej jest to obce białko), zostanie ona rozpoznana jako „intruz” i wówczas nadreaktywny system obronny, zaczyna uwalniać do krwi bardzo duże ilości substancji takich jak: histaminy, cytokiny i inne mediatory reakcji zapalnej. Powodują one, że wszystkie naczynia krwionośne po prostu się rozszerzają (wazodylatacja). Jeżeli naczynia się rozszerzą, to ciśnienie krwi, która w nich się znajduje, zaczyna gwałtownie spadać. Niskie ciśnienie lub jego brak powoduje, że tlen zawarty we krwi nie jest dostarczany do narządów w takiej ilości, jak organizm tego potrzebuje. Fakt ten powoduje szereg bardzo nieprzyjemnych i przede wszystkim niebezpiecznych dla życia objawów, które nazywamy wstrząsem anafilaktycznym.
Czy to duży problem?
100 lat temu na alergię chorowało mniej niż 1% społeczeństwa. Dziś jest to już około 50% populacji. Proporcjonalnie do rozwoju chorób alergicznych, rośnie liczba groźnych dla życia incydentów takich jak wstrząs anafilaktyczny. Rosnąca liczba przypadków anafilaksji, także tych zakończonych zgonem, dotyczy bardzo często młodych osób, dlatego tak ważne jest odpowiednie szybkie działanie, które może uratować to życie. W Polsce co roku ginie w ten sposób 100 – 120 osób.
Co wywołuje wstrząs?
Najczęstsze przyczyny występowania wstrząsu anafilaktycznego (z przykładami):
1. Jady owadów błonoskrzydłych i innych (Jad pszczoły, osy, szerszenia, mrówek)
2. Pokarmy i dodatki do pokarmów (Orzeszki ziemne, laskowe, ryby i skorupiaki, mięczaki, seler, soja, mleko, jaja, cytrusy, przyprawy, konserwanty i wiele innych)
3.Leki ( Niesterydowe leki przeciwzapalne (aspiryna, pyralgin, ibuprofen, ketoprofen, naproksen i inne); Antybiotyki (penicylina, cefalosporyny, aminoglikozydy, tetracykliny i inne); Cytostatyki (duża grupa leków stosowanych w leczeniu onkologicznym); Środki kontrastowe używane w radiologii, środki znieczulające, wiele innych leków.)
4.Szczepionki i surowice (Immunoterapia alergenowa, surowica przeciwtężcowa, antytoksyny, różne szczepionki wirusowe i bakteryjne)
5.Inne (Preparaty krwi i środki krwiopochodne, albuminy, itp.)
Niejednokrotnie w pracy zawodowej spotykałem przypadki reakcji anafilaktycznych, najwięcej z nich dotyczy silnych reakcji po ukąszeniu owadów błonoskrzydłych lub reakcji na leki. Znam też przypadek silnej reakcji wstrząsowej młodego mężczyzny w czasie lotu samolotem, po biernej inhalacji (nieświadomym wdychaniu) unoszącego się pyłku orzeszków ziemnych spożywanych przez innego współpasażera – tak bardzo zjawisko to potrafi być groźne.
Jak wygląda wstrząs?
Najczęstsze objawy to początkowo świąd skóry na dłoniach, który może rozprzestrzeniać się na całe ciało, dodatkowo może pojawić się pokrzywka i obrzęk. Mogą również wystąpić objawy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak silny ból brzucha i nagła biegunka. Oprócz tego obfite zlewne poty, lęk, strach i objawy ze strony układu oddechowego (głównie duszność). Następnie zaczynają się zaburzenia świadomości i utrata przytomności do zatrzymania krążenia włącznie.
Pierwsza pomoc
Adrenalina jest jedynym lekiem mogącym uratować życie pacjenta, u którego zaczyna się wstrząs anafilaktyczny. Czas na jej podanie jest jednak bardzo ograniczony. Jeżeli krążenie już ustanie, adrenalina nie zadziała, bo nic jej nie rozprowadzi po całym organizmie.
| Czas, jaki upłynie od momentu przyjęcia alergenu do czasu niewydolności krążeniowo-oddechowej w anafilaksji | ||
| Alergen | Czas | |
| Pokarm | 20-30 min | |
| Jady | 8-10 min | |
| Leki | około 5min | |
Pacjenci z taką nadwrażliwością najczęściej są wyposażeni w własną ampułkostrzykawkę z odpowiednią dawką adrenaliny (zazwyczaj 0,15mg lub 0,3mg) i noszą ją przy sobie na taki właśnie wypadek. W przypadku kiedy dojdzie do wstrząsu anafilaktycznego, należy tę osobę ułożyć płasko w pozycji przeciwwstrząsowej (nogi wyżej), zapewnić dopływ świeżego powietrza i umożliwić jej jak najszybciej samodzielne wstrzyknięcie sobie adrenaliny z ampułkostrzykawki. Następnie zadzwonić pod nr tel. 112 lub 999 i wezwać zespół pogotowia ratunkowego. Kontrolować oddech i tętno do czasu przybycia ZRM. Nie podawać niczego doustnie i nie zostawiać pacjenta samego. Zapewnić komfort psychiczny i fizyczny. Nigdy nie podajemy adrenaliny należącej do innej osoby. Pamiętajmy również, że adrenalinę w sytuacji wstrząsu można podać również kobiecie w ciąży w odpowiedniej dawce (zazwyczaj jest to 0,15mg).
A co na to polskie prawo?
I tu, Drodzy Państwo, zaczynają się prawdziwe „schody”…
Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym (aktualizacja z 10.2016) podaje definicję pierwszej pomocy:
„pierwsza pomoc –to zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia, w tym również z wykorzystaniem wyrobów medycznych i wyposażenia wyrobów medycznych, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 876 i 1918 oraz z 2016 r. poz. 542, 1228 i 1579), oraz produktów leczniczych wydawanych bez przepisu lekarza dopuszczonych do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”.
Adrenalina jest produktem leczniczym wydawanym wyłącznie na receptę. W myśl prawa nie wolno jej podawać w ramach udzielania pierwszej pomocy przez osoby postronne. Inaczej sprawa wygląda w relacjach dziecko – rodzic lub osoba ubezwłasnowolniona a opiekun prawny – tu nie ma przeszkód ustawowych w podjęciu decyzji o wstrzyknięciu leku, oczywiście jeżeli został on wypisany na receptę dla tego konkretnego pacjenta. Natomiast nauczyciel w szkole czy na wycieczce szkolnej w świetle prawa nie może podać adrenaliny ani innego leku wydawanego na podstawie recepty, nawet jeśli rodzic go w ten lek wyposażył i poinstruował co do możliwości zastosowania. Także pisemna deklaracja rodziców nie daje takiego upoważnienia nauczycielowi czy kierownikowi wycieczki.
Cóż zatem robić? Jak uratować ludzkie życie, kiedy ustawodawca rzuca nam „prawne kłody pod nogi”?
Jeżeli pacjent ma zaburzenia świadomości i nie jest w stanie sam dokonać iniekcji adrenaliny, którą miał przy sobie pamiętajmy, że udzielając pierwszej pomocy działamy w stanie wyższej konieczności i przede wszystkim w dobrej wierze. Jeżeli mimo to masz obawy natury prawnej, natychmiast połącz się z nr 112 lub 999, opisz sytuację i postępuj zgodnie ze wskazówkami dyspozytora medycznego, który z całą pewnością poinstruuje, w jaki sposób podać pacjentowi ampułkostrzykawkę z adrenaliną. Rozmowa jest nagrywana, żadne konsekwencje prawne wówczas nie grożą osobie postronnej udzielającej pierwszej pomocy, gdyż to dyspozytor medyczny wydaje konkretne polecenia i bierze za nie odpowiedzialność.
W chwili opracowywania niniejszego artykułu, toczą się rozmowy w Ministerstwie Zdrowia mające na celu miedzy innymi dostosowanie przepisów prawa tej kontrowersyjnej ustawy, która na dzień dzisiejszy zabrania zastosowania adrenaliny przez osoby postronne, nie przeszkolone, do realiów życia i zachodnich wzorców. Dlatego mam głęboką nadzieję, że już wkrótce zostanie to prawnie uregulowane i osoba udzielająca pomocy choremu we wstrząsie nie będzie musiała obawiać się jakichkolwiek konsekwencji prawnych.
Ratownik Medyczny
Robert Piórkowski